Sơ lược về tiền kẽm thời chúa Nguyễn

Sau khi đánh bại nhà Tây Sơn, Nguyễn Vương – Nguyễn Ánh lên ngôi hoàng đế, đặt niên hiệu là Gia Long. Năm Gia Long thứ 2 (1803) đã bắt đầu cho đúc tiền đồng hiệu Gia Long thông bảo nhưng đến năm Gia Long thứ 12 mới cho đúc tiền kẽm. Sách Đại Nam thực lục chép: “Quý Dậu, Gia Long thứ 12 (1813), tháng giêng, bắt đầu đúc tiền kẽm nặng bẩy phân hiệu Gia Long thông bảo”. Tiền kẽm thời Gia Long chỉ thấp hơn giá trị tiền đồng một chút, người dân được phép đúc tiền kẽm theo kiểu mẫu của bộ Hộ, cứ 125 quan tiền kẽm thì được trả công 100 quan tiền đồng.

Tiền kẽm tiếp tục được đúc nhưng nhỏ hơn tiền kẽm Gia Long. Sách Đại Nam hội điển sự lệ chép: “Minh Mạng năm đầu … đúc tiền kẽm Minh Mạng thông bảo đều nặng 6 phân …”. việc lưu thông cả tiền đồng và tiền kẽm được vua Minh Mạng giải thích: “ Nước ta đúc tiền có hai hạng, tiền đồng và tiền kẽm. Tiền kẽm đưa ra tiêu dùng, các nhà giàu không dám cất giấu mà người nước láng giềng đi lại buôn bán cũng không dám mang về nước họ, như vậy chẳng những lợi cho dân mà còn lợi cho nước nữa. Tuy nhiên nếu không có tiền đồng, thời sau này ai mà biết được đại hiệu của nước ta. Vậy tiền đồng cũng không nên để thiếu”.

Tiền kẽm Minh Mạng có mấy loại cơ bản: Chữ to, Chữ nhỏ, Thông 2 tích, Thông đầu vuông

Thời Minh Mạng, nạn đúc trộm tiền diễn ra ở nhiều nơi, vua phải ra lệnh cấm đúc trộm tiền, sách Đại Nam Thực Lục chép: “Minh Mạng thứ 9 (1828) tháng năm, ra lệnh cấm đúc trộm tiền. Trước đây Lạng Sơn xét thấy chợ phố có thứ tiền dáng lạ hơn 100 quan. Trấn thần là Hoàng Văn Tài và Đào Đức Lung vì không xét rõ được kẻ gian, đều bị giáng xuống một cấp. Sắc cho thành thần nghiêm cấm dân trong hạt không được dùng tiền đúc riêng tiêu lẫn với tiền của nhà nước. Ai phạm điều ấy thì phải tội. Quan sở tại không xét được cũng phải nghiêm trị. Vua nhân bảo bộ Hộ “cục Bảo Tuyền là chỗ của cải từ đấy mà ra, bọn lại ty dễ mượn để làm gian, nếu không hạn chế mà ngăn dứt thì cái tệ đúc tiền trộm như ở Lạng Sơn sẽ không ít đâu. Nên truyền dụ cho thành thần rút thợ đúc. Lại sức cho nhân dân, ai có chứa kẽm cũ thì hạn trong một năm phải đem bán cho nhà nước. Từ sang năm về sau ai chứa 100 cân kẽm trở lên thì bị tội. Trong cục Bảo Tuyền phải kiểm soát lẫn nhau, ai đúc trộm thì chém để răn kẻ khác. Nếu mặc kệ không xem xét, sự phát giác thì đều trị tội nặng”. Mặc dù có lệnh cấm nhưng vì cái lợi của việc đúc tiền kẽm lớn nên nạn đúc trộm tiền vẫn diễn ra, giá trị của tiền kẽm vì thế mà sụt giảm, đến năm Minh Mạng thứ 20 thì 1 trự tiền đồng lớn ngang giá với 3 trự tiền kẽm và 1 trự tiền đồng nhỏ ngang giá với 2 trự tiền kẽm.

Tiền kẽm cũng được đúc loại 6 phân như tiền Minh Mạng. Sách Khâm Định Đại Nam Hội Điển Sự Lệ ghi: “Thiệu Trị năm đầu, đổi tên Cục Bảo tuyền Bắc thành gọi tên là Cục Thông bảo… Lại Dụ rằng: Sở đúc tiền Hà Nội đem đồng kẽm trong kho đúc tiền đồng hạng lớn hạng nhỏ về hiệu mới Thiệu Trị và tiền kẽm hiệu mới Thiệu Trị mỗi thứ đều 300 quan… Tiền kẽm Thiệu Trị ngày nay được tìm thấy có tỉ lệ không nhiều như tiền đồng.

Sách Khâm Định Đại Nam Hội Điển Sự Lệ chép: “Tự Đức năm đầu, Dụ rằng: Đúc tiền theo niên hiệu mới. Vậy cho theo thể lệ đúc tiền Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị mà đúc tiền hiệu mới là Tự Đức Thông Bảo, tiền đồng hạng lớn mỗi đồng nặng 9 phân, tiền đồng hạng nhỏ và tiền kẽm đều mỗi đồng tiền nặng 6 phân”. Tiền kẽm Tự Đức có 3 dạng chính: Mặt lưng trơn, mặt lưng có chữ Hà Nội, mặt lưng có chữ Sơn Tây. Giá trị của tiền kẽm thời Tự Đức tiếp tục hạ thấp, năm 1958 vua Tự Đức ban sắc dụ cho một đồng tiền lớn ăn bốn đồng tiền kẽm và một đồng tiền nhỏ ăn ba đồng tiền kẽm. Đến năm 1872, triều đình cho đúc tiền đồng Tự Đức thông bảo nặng 7 phân mặt lưng có 2 chữ “lục văn” tức là ăn sáu đồng kẽm.

Sau khi vua Tự Đức mất, thực dân Pháp xâm chiếm nước ta rồi phát hành tiền Đông Dương để tiêu dùng, tiền do triều đình Đúc không còn mấy giá trị, tiền kẽm thì giá trị càng thấp, có lẽ vị thế mà tiền kẽm không còn được đúc nữa. Tuy nhiên tiền đồng, tiền kẽm vẫn được tiêu dùng, có lẽ chỉ để tiêu dùng trong những giao dịch nhỏ, tiền kẽm thì càng mất giá, đến thời Bảo Đại thì một đồng tiền đồng ăn mười đồng tiền kẽm.

Như vậy tiền kẽm chính thức được đúc từ khi chúa Nguyễn Phúc Khoát cho nhập kẽm trắng về để đúc tiền (1746) đến thời vua Tự Đức (1848-1883). Trước đó trong cổ sử cũng có nói đến tiền kẽm như sách Đại Việt sử kí toàn thư chép: “Đại Khánh năm thứ 10, mùa đông tháng 11, đúc tiền kẽm”, và “Khai Thái thứ 1, mùa đông tháng 12, cấm tiền kẽm”. Theo nhà nghiên cứu Lục Đức Thuận và Võ Quốc Ky thì đây chỉ là sự ngộ nhận khi người dịch từ “duyên tiền” thành “tiền kẽm”; có thể đó chỉ là những loại tiền chì, tiền thiếc mà thôi.